അനീഷ് ഖാന്റെ മരണവും അതിന്റെ രാഷ്ട്രീയ അലയൊലികളും

മമത ബാനർജി സർക്കാരിനെ വിമർശിച്ച ഒരു യുവ വിദ്യാർത്ഥി പ്രവർത്തകന്റെ മരണം രാഷ്ട്രീയ അക്രമങ്ങൾക്ക് ശീലിച്ച സംസ്ഥാനത്ത് വൻ പ്രതിഷേധത്തിന് കാരണമായിട്ടുണ്ട്. തൃണമൂൽ കോൺഗ്രസ് സർക്കാരിനെ ചൊടിപ്പിച്ച സംഭവത്തെക്കുറിച്ചും അതിന്റെ അനന്തരഫലങ്ങളെക്കുറിച്ചും ശിവ് സഹായ് സിംഗ് റിപ്പോർട്ട് ചെയ്യുന്നു. 

അനീഷ് ഖാന്റെ മൃതദേഹം രണ്ടാമത്തെ പോസ്റ്റ്‌മോർട്ടത്തിനായി പുറത്തെടുക്കുമ്പോൾ ഗ്രാമവാസികൾ ദഖിൻഖൻപാറയിൽ ഒത്തുകൂടി. (താഴെ): അനീഷ് ഖാന്റെ പിതാവ് സലേം ഖാൻ (വലത്), അഭിഭാഷകനോടൊപ്പം ബാൽക്കണിയിൽ. ദെബാസിഷ് ഭാദുരി

മരിക്കുന്നതിന് പതിമൂന്ന് മണിക്കൂർ മുമ്പ് അനീഷ് ഖാൻ ഫേസ്ബുക്കിൽ ഒരു പോസ്റ്റ് ഇട്ടിരുന്നു. ഒരു സ്കൂട്ടറിൽ രണ്ട് സ്ത്രീകളുടെ ഫോട്ടോ ആയിരുന്നു അത് - ശിരോവസ്ത്രം ധരിച്ച ഡ്രൈവറും ഒരു ചെറിയ ഗണപതി വിഗ്രഹവും പിടിച്ചിരിക്കുന്ന പിലിയൺ റൈഡറും. "ഇതാണ് ഇന്ത്യയെ ഒരുമിച്ച് നിർത്തുന്നത്, ദയവായി കുറച്ച് വോട്ടുകൾക്കായി അതിനെ കൊല്ലരുത്," അദ്ദേഹം എഴുതി.

ഫെബ്രുവരി 19 ന് പുലർച്ചെ, കൊൽക്കത്തയിലെ അലിയാ സർവകലാശാലയിൽ നിന്ന് എംബിഎ ബിരുദധാരിയായ മെലിഞ്ഞ 28 കാരനായ അനീഷ്, അടുത്തിടെ കല്യാണി സർവകലാശാലയിൽ ജേണലിസം കോഴ്‌സിന് ചേർന്നു, വീണു മരിച്ചു. അവന്റെ സുഹൃത്തുക്കളുടെയും അയൽക്കാരുടെയും അക്കൗണ്ടുകളിൽ നിന്നും സോഷ്യൽ മീഡിയ പോസ്റ്റുകളിൽ നിന്നും, അനീഷ് രാഷ്ട്രീയമായി സജീവമായിരുന്നു, നീതിയുടെ ചാമ്പ്യനായിരുന്നു, എപ്പോഴും പ്രതീക്ഷയിൽ നിറഞ്ഞിരുന്നു. കൊൽക്കത്തയിലെ ഇടതുപക്ഷ വിദ്യാർത്ഥി യൂണിയനുകൾക്കിടയിൽ അദ്ദേഹം ജനപ്രിയനായിരുന്നു. മുൻകാലങ്ങളിൽ സ്റ്റുഡന്റ്സ് ഫെഡറേഷൻ ഓഫ് ഇന്ത്യയുമായി ബന്ധപ്പെട്ടിരുന്നു, കൂടാതെ പൗരത്വ (ഭേദഗതി) നിയമം (സിഎഎ) ഉൾപ്പെടെയുള്ള വിവിധ വിഷയങ്ങളിൽ റാലികൾ നയിച്ചു. ഹൗറ ജില്ലയിലെ തന്റെ ഗ്രാമമായ ദഖിൻഖൻപാറയിൽ, തന്റെ പ്രസംഗ വൈദഗ്ധ്യത്തിന്റെ പേരിൽ എല്ലാ സാമൂഹിക, കമ്മ്യൂണിറ്റി പ്രോഗ്രാമുകളിലും അനീഷിനെ തേടിയെത്തി. സോഷ്യൽ മീഡിയയിൽ തന്റെ കാഴ്ചപ്പാടുകൾ സംപ്രേക്ഷണം ചെയ്യാൻ അദ്ദേഹം ഒരിക്കലും മടിച്ചില്ല. “നിങ്ങളും മനുഷ്യനാണ്, ഞാനും മനുഷ്യനാണ്, നട്ടെല്ല് ഉള്ളത് മാത്രമാണ് വ്യത്യാസം!

പശ്ചിമ ബംഗാൾ രാഷ്ട്രീയ അക്രമങ്ങൾക്ക് അപരിചിതമല്ലെങ്കിലും, അനീഷിന്റെ അസ്വാഭാവിക വിയോഗം സംസ്ഥാനത്തുടനീളം വൻ പ്രതിഷേധത്തിന് കാരണമാവുകയും മമത ബാനർജിയുടെ നേതൃത്വത്തിലുള്ള തൃണമൂൽ കോൺഗ്രസ് സർക്കാരിനെ തളർത്തുകയും ചെയ്തു. വാർത്ത പുറത്തുവന്നയുടൻ വിദ്യാർത്ഥികൾ പ്രധാന കവലകളിൽ റോഡ് ഉപരോധിക്കുകയും പോലീസ് ബാരിക്കേഡുകൾ തകർക്കുകയും ചെയ്തു. അന്നു വൈകുന്നേരത്തോടെ അവർ പ്രസിദ്ധമായ പാർക്ക് സർക്കസ് ക്രോസിംഗിൽ ഗതാഗതം നിർത്തി.

ഈ ഹീനമായ കുറ്റകൃത്യത്തിന്റെ കുറ്റവാളികളെ ഉടനടി തിരിച്ചറിയുന്നതിനും ശിക്ഷിക്കുന്നതിനും" ആഹ്വാനം ചെയ്തുകൊണ്ട് കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടി ഓഫ് ഇന്ത്യ (മാർക്സിസ്റ്റ്) "മമത ബാനർജി സർക്കാരിനെതിരെ ശക്തമായ വിമർശനം" "അദ്ദേഹത്തിന്റെ വസതിയിൽ വച്ച് കൊല്ലപ്പെട്ടു" എന്ന് ട്വീറ്റ് ചെയ്തു. സംഭവത്തിൽ പോലീസിനെ കുറ്റപ്പെടുത്തി ഒരു ഭാരതീയ ജനതാ പാർട്ടി (ബിജെപി) എംഎൽഎ. സംസ്ഥാന സർക്കാർ നിഷ്പക്ഷമായ അന്വേഷണം നടത്തുമെന്നും ചീഫ് സെക്രട്ടറിയുടെ കീഴിൽ പ്രത്യേക അന്വേഷണ സംഘത്തെ (എസ്‌ഐടി) രൂപീകരിച്ചിട്ടുണ്ടെന്നും മമത ബാനർജി അറിയിച്ചു. തന്റെ സർക്കാരിനെ ആക്രമിച്ചതിന് അനീഷ് ശിക്ഷിക്കപ്പെട്ടുവെന്ന പ്രസ്താവനകളോട് പ്രതികരിച്ചുകൊണ്ട്, അവൻ തന്റെ സ്വന്തം ആളാണെന്ന് അവർ അവകാശപ്പെട്ടു. “ഞാൻ അനീഷുമായി ബന്ധപ്പെട്ടിരുന്നു,” അവൾ പറഞ്ഞു, “അവൻ തിരഞ്ഞെടുപ്പ് സമയത്ത് ഞങ്ങളെ സഹായിച്ചിരുന്നു”.

'പണി കഴിഞ്ഞു സാർ'

അഞ്ചുവർഷത്തിലേറെയായി അനീഷിന്റെ ദഖിൻഖാൻപാറയിലെ വീട് നിർമാണം പുരോഗമിക്കുകയാണ്. ഇതിന് കുറച്ച് ജനാലകൾ മാത്രമേയുള്ളൂ, റെയിലിംഗുകളില്ല. ഇഷ്ടികകൾക്ക് ആദ്യത്തെ പ്ലാസ്റ്റർ ഓഫ് സിമന്റ് പോലും ലഭിച്ചിട്ടില്ല. അനീഷ് വീണതായി പറയപ്പെടുന്ന സ്ഥലത്ത് ഒരു ജനലിനുവേണ്ടി വേർതിരിക്കുന്ന വലിയൊരു ദ്വാരമുണ്ട്. വസ്ത്രങ്ങൾ ഉണങ്ങാൻ തൂക്കിയിട്ടിരിക്കുന്നു. ഗ്രാമവാസികളും പത്രപ്രവർത്തകരും അന്വേഷകരും 23 പടികൾ കയറി രണ്ടാം നിലയിലേക്ക് ഏതാണ്ട് എല്ലാ ദിവസവും യുവാവ് അവസാനമായി നിന്ന സ്ഥലം നോക്കുന്നു. അവൻ വീണതായി ആരോപിക്കപ്പെടുന്ന സ്ഥലത്തേക്ക് ചൂണ്ടിക്കാണിക്കാൻ ഒരു ഇഷ്ടികയിൽ ഒരു ചെറിയ അമ്പടയാളം ഒഴികെ ഇതൊരു ക്രൈം സീനാണെന്ന് സൂചിപ്പിക്കാൻ ഒന്നുമില്ല.

ആ നിർഭാഗ്യകരമായ രാത്രിയിലെ സംഭവങ്ങൾ അനീഷിന്റെ അച്ഛൻ സലേം ഖാൻ അനുസ്മരിച്ചു. അർദ്ധരാത്രി കഴിഞ്ഞപ്പോൾ വാതിലിൽ മുട്ട് കേട്ടു. അംത പോലീസ് സ്റ്റേഷനിൽ നിന്നുള്ളവരാണെന്ന് പറഞ്ഞ നാല് പേർ വീട്ടിലേക്ക് ബലമായി കയറി. ഇവരിൽ മൂന്ന് പേർ സിവിക് പോലീസ് വളണ്ടിയർമാരുടെ വേഷവും നാലാമൻ ഹോം ഗാർഡും കാക്കി വസ്ത്രം ധരിച്ച് തോക്കും പിടിച്ചിരുന്നു.

അനീഷിനെതിരെ പോലീസ് കേസുണ്ടെന്ന് സേലത്ത് പോലീസുകാർ പറഞ്ഞു. അവരിൽ ഒരാൾ സേലത്തിന്റെ തലയിൽ തോക്ക് വെച്ചു, മറ്റ് മൂന്ന് പേർ പടികൾ കയറി ഓടി. മിനിറ്റുകൾക്കകം അവർ തിരികെ ഇറങ്ങി. “ജോലി ചെയ്തു സർ,” അവർ വേഗം പറഞ്ഞു പോയി. തണുത്ത വിയർപ്പിൽ, രാത്രിയുടെ ഇരുട്ടിൽ താഴെ നിലത്ത് അനങ്ങാതെ കിടക്കുന്ന മകനെ കാണാൻ സേലം ഓടിയെത്തി. അനീഷിനെ പൊക്കിയെടുത്ത് അടുത്തുള്ള ആശുപത്രിയിൽ എത്തിച്ചു. പുലർച്ചെ 1.10 ന് മിനിറ്റുകൾക്ക് മുമ്പ്, 1.03 ന്, ഷിംലയിലെ ഒരു പോലീസ് ഉദ്യോഗസ്ഥനെ തീവ്രവാദ ബന്ധത്തിന്റെ പേരിൽ അറസ്റ്റ് ചെയ്തതിനെക്കുറിച്ച് അനീഷ് ഫേസ്ബുക്കിൽ പോസ്റ്റ് ചെയ്തിരുന്നു.

ഏതാനും മണിക്കൂറുകൾക്ക് ശേഷം, ദുഃഖിതനായ സേലം അംത പോലീസ് സ്റ്റേഷനിൽ വിളിച്ച് സംഭവം മുഴുവൻ വിവരിച്ചു. “ഇനി ഞാൻ എന്ത് ചെയ്യണം,” അയാൾ ചോദിച്ചു. സംഭവവികാസങ്ങളെക്കുറിച്ച് പോലീസിന് ഒരു വിവരവുമില്ലെന്ന് മറുവശത്തെ ശബ്ദം. നിങ്ങളുടെ മകൻ ഇപ്പോൾ എവിടെയാണ്, അവർ ചോദിച്ചു. “അവൻ മരിച്ചു,” സേലം മറുപടി പറഞ്ഞു.

ഏതാനും മണിക്കൂറുകൾക്ക് ശേഷം അതേ ചോദ്യവുമായി സേലം വീണ്ടും പോലീസിനെ വിളിച്ചു. ഇത്തവണ എന്തുകൊണ്ട് പോലീസ് കുറ്റകൃത്യം നടന്ന സ്ഥലം സന്ദർശിച്ചില്ല എന്നറിയണമെന്നും അദ്ദേഹം ആവശ്യപ്പെട്ടു. അനീഷിന്റെ വീട്ടിൽ നിന്ന് പോലീസ് സ്റ്റേഷനിലെത്താൻ 20 മിനിറ്റ് മാത്രമേ എടുക്കൂ, എന്നാൽ സംഭവം നടന്ന് ഏകദേശം എട്ട് മണിക്കൂർ കഴിഞ്ഞ് രാവിലെ 9 മണിക്ക് ശേഷമാണ് പോലീസ് വീട്ടിലെത്തിയത്. കുടുംബാംഗങ്ങളുടെ സാന്നിധ്യമില്ലാതെ സർക്കാർ ആശുപത്രിയിലാണ് പോസ്റ്റ്‌മോർട്ടം നടത്തിയതെന്ന് സേലം പറയുന്നു.

അന്വേഷണവും കുശുകുശുപ്പും

ഓട് മേഞ്ഞ കുടിലുകളും വലിയ കുളങ്ങളുമുള്ള തിരക്കേറിയ ഗ്രാമമാണ് ദഖിൻഖാൻപാറ, എന്നാൽ ഫെബ്രുവരി 28 ന് മാനസികാവസ്ഥ മോശമായിരുന്നു. അനീഷിന്റെ മരണത്തെച്ചൊല്ലിയുണ്ടായ കോലാഹലത്തിന് ശേഷം, രണ്ടാമത്തെ പോസ്റ്റ്‌മോർട്ടത്തിനായി മൃതദേഹം പുറത്തെടുക്കാൻ കൽക്കട്ട ഹൈക്കോടതി പോലീസിനോട് ഉത്തരവിട്ടിരുന്നു. സേലം വീടിനുള്ളിൽ തന്നെ നിന്നു. അവരുടെ അഭിഭാഷകൻ ഇംതീസ് അഹമ്മദാണ് സംസാരിച്ചത്. വീടിന്റെ കവാടത്തിനു സമീപം അര ഡസനോളം പോലീസുകാർ കാവൽ നിന്നു. പിന്നീട് ഒരു സംഘം അന്വേഷണ ഉദ്യോഗസ്ഥർ എത്തി രണ്ടാമത്തെ പോസ്റ്റ്‌മോർട്ടത്തിനായി മകന്റെ മൃതദേഹം പുറത്തെടുക്കാൻ പിതാവിന്റെ അനുമതി തേടി.

ഖനനം കാണാൻ ആയിരങ്ങൾ വീടുകളിൽ നിന്ന് ഇറങ്ങിയപ്പോൾ അയൽപക്കത്ത് ദേഷ്യവും ജിജ്ഞാസയും ഉയർന്നു. പ്രദേശത്തെ എല്ലാ മേൽക്കൂരകളിലും സ്ത്രീകൾ നിന്നു. ആൾക്കൂട്ടത്തിൽ, സംസ്ഥാനത്തിന്റെ ജാഗ്രതാ കണ്ണുകൾ സ്ഥിതിഗതികളും വിലയിരുത്തി.

നടപടിക്രമങ്ങൾ വീക്ഷിക്കാൻ പോയ ഒരു പ്രാദേശിക മദ്രസയിലെ അധ്യാപകനായ ഫരീദുദ്ദീൻ പറഞ്ഞു, “അയൽപക്കത്ത് പുരുഷന്മാർ ജോലിക്കായി കുടിയേറാത്ത ഒരു കുടുംബവുമില്ല. അനിഷിന് അത്തരമൊരു അയൽപക്കത്ത് നിന്ന് എംബിഎ പൂർത്തിയാക്കിയത് നിസ്സാര നേട്ടമല്ല.

കൃഷിയിലേക്ക് മാറിയ സാരി തൊഴിലാളിയായ 46 കാരനായ സഫീക്ക് ഖാന് അനീഷ് കൊല്ലപ്പെട്ടതിൽ സംശയമില്ല. ഈ വിശ്വാസം ഗ്രാമത്തിൽ ശക്തമായിരുന്നു. “ഇത്രയും ജനസാന്ദ്രതയുള്ള ഒരു അയൽപക്കത്ത് ഒരാൾ വന്ന് അവനെ എങ്ങനെ കൊല്ലും,” താമസക്കാർ മന്ത്രിച്ചു.

അലിയാ സർവകലാശാലയിലെ അനീഷിനേക്കാൾ കുറച്ച് വർഷം സീനിയറായ എസ് കെ ഹബീബുർ റഹ്മാൻ തന്റെ സുഹൃത്തിനെ "പ്രതിബാദി (അനീതിക്കെതിരെ നിലകൊള്ളുന്ന ഒരാൾ)" എന്നാണ് വിശേഷിപ്പിച്ചത്. അനീഷിന്റെ സഹോദരൻ ഷബീർ ഖാനും ഈ സ്വഭാവം ഊന്നിപ്പറഞ്ഞിരുന്നു. “അവൻ ആരെയും ഭയപ്പെട്ടിരുന്നില്ല. കുടുംബം പോറ്റാൻ 14-ാം വയസ്സിൽ ഞാൻ വീടുവിട്ടിറങ്ങി. ഞങ്ങളുടെ അമ്മ കുറച്ച് വർഷങ്ങൾക്ക് മുമ്പ് മരിച്ചു. ഞങ്ങളുടെ ഒരു സഹോദരൻ സൗദി അറേബ്യയിലാണ്. അനീഷ് ഞങ്ങളുടെ പ്രതീക്ഷയായിരുന്നു, ഞങ്ങൾ അവനെക്കുറിച്ച് വളരെ അഭിമാനിക്കുന്നു, ”അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു.

“പോലീസ് കൊന്നാൽ കുടുംബം നീതി തേടി എവിടെ പോകും,” ഹബീബുർ ചോദിച്ചു. മുപ്പതുകളുടെ തുടക്കത്തിൽ, കുർത്ത-പൈജാമയും ജാക്കറ്റും ധരിച്ച അദ്ദേഹം ആൾക്കൂട്ടത്തിൽ വേറിട്ടു നിന്നു. “അന്തരിച്ച അനീഷ് ഇന്ത്യൻ സെക്യുലർ ഫ്രണ്ട് ISF മായി ബന്ധപ്പെട്ടിരുന്നു. പലർക്കും അറിയാത്ത ഒരു ഗുണം അദ്ദേഹത്തിനുണ്ടായിരുന്നു: പ്രഖ്യാപനങ്ങളിലും മതപരമായ ജൽസകളിലും (ആഘോഷങ്ങൾ) അദ്ദേഹം വളരെ മികച്ചവനായിരുന്നു, ”അദ്ദേഹം പറയുന്നു. മരിക്കുന്നതിന് മണിക്കൂറുകൾക്ക് മുമ്പ് അനീഷ് അയൽപക്കത്തെ ജൽസയിൽ പങ്കെടുത്തിരുന്നു.

കുറച്ച് മിനിറ്റുകൾക്ക് ശേഷം, സാധാരണ വസ്ത്രത്തിൽ രണ്ട് പേർ ഈ റിപ്പോർട്ടറെ സമീപിച്ചു. “സർ, നിങ്ങൾ സംസാരിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കുന്ന AIMIM [ഓൾ ഇന്ത്യ മജ്‌ലിസ്-ഇ-ഇത്തെഹാദുൽ മുസ്‌ലിമീൻ] ആളുടെ പേരെന്താണ്,” അവർ ഹബീബിനെക്കുറിച്ച് ചോദിച്ചു. "ഞങ്ങൾ ഇന്നലെ നിങ്ങളെ കണ്ടു." തെറ്റായ ആളെയാണ് സമീപിച്ചതെന്ന് മനസിലാക്കിയ ഇവർ പോലീസിന്റെ ജില്ലാ ഇന്റലിജൻസ് വിഭാഗത്തിൽ നിന്നുള്ളവരാണെന്ന് പറഞ്ഞു. അവർ മാപ്പ് പറയുകയും ആൾക്കൂട്ടത്തിന് മുന്നിൽ തങ്ങളുടെ വ്യക്തിത്വം രഹസ്യമായി സൂക്ഷിക്കാൻ അഭ്യർത്ഥിക്കുകയും ചെയ്തു. ജില്ലാ പോലീസിലെ നിരവധി ഇന്റലിജൻസ് ഉദ്യോഗസ്ഥരുടെ സാന്നിധ്യം സംഭവം എത്രത്തോളം സൂക്ഷ്മമായി നിരീക്ഷിച്ചുവരുന്നു എന്ന് കാണിക്കുന്നു.

നീതിന്വേഷിക്ക് നീതി തേടുന്നു

ഒരു മുസ്ലീം യുവാവിന്റെ മരണത്തിൽ പോലീസിന് പങ്കുണ്ടെന്ന് ആരോപിക്കപ്പെടുന്ന പശ്ചിമ ബംഗാളിൽ പ്രതിഷേധ തിരമാലകൾ പൊട്ടിപ്പുറപ്പെട്ടു. അനീഷിന്റെ ദുരൂഹ മരണവാർത്ത അറിഞ്ഞയുടൻ ആലിയ സർവകലാശാലയിലെ വിദ്യാർഥികൾ തെരുവിലിറങ്ങി. അനീഷിന് നീതി തേടി സിപിഐ എമ്മിന്റെ വിദ്യാർത്ഥി യുവജന സംഘടനകൾ വൻ പ്രചാരണം നടത്തി. രണ്ടാഴ്ചയിലേറെയായി അംത പോലീസ് സ്റ്റേഷന് പുറത്ത്, കൊൽക്കത്തയിൽ പ്രതിഷേധം നടത്തുന്ന ഇടതുപക്ഷ പാർട്ടികൾക്ക് #InsaafForAnish പുതിയ ആക്കം നൽകി. പ്രകടനങ്ങൾക്കിടയിൽ, വിവിധ രാഷ്ട്രീയ പാർട്ടികളിൽ നിന്നും പൗരാവകാശ സംഘടനകളിൽ നിന്നുമുള്ള സന്ദർശകർ സേലത്തെ കണ്ടു. ചില അപവാദങ്ങളുമുണ്ട്: തൃണമൂൽ മന്ത്രി പുലക് റോയ് പിതാവിനെ സന്ദർശിക്കാൻ ശ്രമിച്ചപ്പോൾ ഗ്രാമത്തിൽ നാട്ടുകാരിൽ നിന്ന് പ്രതിഷേധം നേരിട്ടു; 2021ലെ തിരഞ്ഞെടുപ്പിന് ശേഷം സംസ്ഥാനത്തെ പ്രധാന പ്രതിപക്ഷ പാർട്ടിയായ ബി.ജെ.പി.

ഫെബ്രുവരി 26 ന്, ഹൗറ റൂറൽ പോലീസ് സൂപ്രണ്ടിന്റെ പഞ്ച്ലയിലെ ഓഫീസിന് പുറത്ത് സ്ഥിതിഗതികൾ അക്രമാസക്തമായി. ഓഫീസിനുള്ളിൽ അഭയം പ്രാപിച്ച പോലീസിന് നേരെ കല്ലേറുണ്ടായി, തുടർന്ന് ജനക്കൂട്ടത്തെ പിരിച്ചുവിടാൻ ബലം പ്രയോഗിച്ചു. ഡെമോക്രാറ്റിക് യൂത്ത് ഫെഡറേഷൻ ഓഫ് ഇന്ത്യ സംസ്ഥാന സെക്രട്ടറി മിനാക്ഷി മുഖർജിയെയും മറ്റ് 16 ഇടതുപക്ഷ പ്രവർത്തകരെയും വധശ്രമം ഉൾപ്പെടെയുള്ള ജാമ്യമില്ലാ വകുപ്പുകൾ ചുമത്തി അറസ്റ്റ് ചെയ്തു. നന്ദിഗ്രാമിൽ ബാനർജിക്കെതിരെ നിയമസഭാ തെരഞ്ഞെടുപ്പിൽ മത്സരിച്ച മിനാക്ഷിക്ക് നേരെ സിപിഐ(എം) നേതൃത്വം ശാരീരിക പീഡനം ആരോപിച്ചു. മാർച്ച് 3ന് സേലത്ത് അസാധാരണമായ ചില സന്ദർശകരെ ലഭിച്ചു. പ്രായമായ ദമ്പതികൾ - മനോജ് മുഖർജിയും പരുൾ മുഖർജിയും - മിനാക്ഷിയുടെ മാതാപിതാക്കളെന്ന് സ്വയം തിരിച്ചറിഞ്ഞു. ജയിലിൽ മകളെ സന്ദർശിച്ച ശേഷം സേലമിനെ കാണാൻ ആഗ്രഹിച്ചു.

മരണത്തെക്കുറിച്ച് അന്വേഷിക്കാൻ ഒരു എസ്‌ഐടി രൂപീകരിക്കുക മാത്രമല്ല, അനിഷിനെ തന്റേതാണെന്ന് വിളിക്കാനും ബാനർജി തിടുക്കപ്പെട്ടു. എങ്കിലും അനിഷിന്റെ ഫെയ്‌സ്ബുക്ക് പേജിൽ ഇപ്പോഴും അനായാസം ആക്‌സസ് ചെയ്യാൻ കഴിയുന്ന പേജിൽ മുഖ്യമന്ത്രിയെ ലക്ഷ്യമിട്ട് നിരവധി പോസ്റ്റുകൾ കാണാം.

ഫെബ്രുവരി 23 ന്, രണ്ട് പോലീസ് ഉദ്യോഗസ്ഥരെ - ഹോം ഗാർഡ് കാശിനാഥ് ബേര, സിവിൽ വോളണ്ടിയർ പ്രീതം ഭട്ടാചാര്യ - അറസ്റ്റ് ചെയ്യപ്പെട്ടു, എന്നാൽ അറസ്റ്റുകളിലോ എസ്ഐടി നടത്തുന്ന അന്വേഷണത്തിലോ അനീഷിന്റെ കുടുംബം തൃപ്തരല്ല. തങ്ങളെ ബലിയാടുകളാക്കിയെന്നും വകുപ്പിലെ ഉന്നതരുടെ നിർദേശപ്രകാരമാണ് അനീഷിന്റെ വീട്ടിൽ പോയതെന്നും അറസ്റ്റിലായ ഉദ്യോഗസ്ഥർ പറഞ്ഞു.

സെൻട്രൽ ബ്യൂറോ ഓഫ് ഇൻവെസ്റ്റിഗേഷൻ (സി.ബി.ഐ) അന്വേഷണം ആവശ്യപ്പെട്ട് അനീഷിന്റെ കുടുംബം കൽക്കട്ട ഹൈക്കോടതിയുടെ വാതിലുകളിൽ മുട്ടിയപ്പോൾ മാത്രമാണ് മൃതദേഹം രണ്ടാമത്തെ പോസ്റ്റ്‌മോർട്ടത്തിനായി പുറത്തെടുക്കാൻ കോടതി പോലീസിന് നിർദ്ദേശം നൽകിയത്. അനീഷിന്റെ മൊബൈൽ ഫോൺ ഫോറൻസിക് പരിശോധനയ്ക്ക് വിധേയമാക്കാനും കോടതി ഉത്തരവിട്ടു. 15 ദിവസത്തിനുള്ളിൽ സത്യം വെളിച്ചത്തുകൊണ്ടുവരുമെന്ന് പശ്ചിമ ബംഗാൾ പോലീസ് പറഞ്ഞെങ്കിലും ഈ വാഗ്ദാനം പാലിക്കുന്നതിൽ പരാജയപ്പെട്ടു. ഏപ്രിൽ 18നകം അന്വേഷണം പൂർത്തിയാക്കാനാണ് പോലീസിന് നൽകിയിരിക്കുന്ന നിർദ്ദേശം.

പശ്ചിമ ബംഗാളിലെ മുസ്ലീങ്ങൾ

അനീഷിന്റെ മരണവും തുടർന്നുള്ള സംഭവങ്ങളും ഒരു ചോദ്യം ഉന്നയിക്കുന്നു: ഭരണപക്ഷത്തെയും പ്രതിപക്ഷത്തെയും തിരഞ്ഞെടുക്കപ്പെട്ട കൗൺസിലർമാരെപ്പോലും പരസ്യമായി വെടിവെച്ചുകൊന്ന സംസ്ഥാനത്ത്, ഒരു മുസ്ലീം യുവാവിന്റെ മരണം ഇത്ര പ്രധാനപ്പെട്ട രാഷ്ട്രീയ സാമൂഹിക വിഷയമാകുകയും സർക്കാരിനെ പിടിച്ചുകുലുക്കുകയും ചെയ്യുന്നത് എന്തുകൊണ്ട്? ? ഈ ചോദ്യത്തിന് ലളിതമായ ഉത്തരങ്ങൾ ഇല്ലായിരിക്കാം, എന്നാൽ പശ്ചിമ ബംഗാളിലെ മുസ്ലീങ്ങളുടെ സാമൂഹിക രാഷ്ട്രീയ യാഥാർത്ഥ്യവുമായി ഇതിന് എന്തെങ്കിലും ബന്ധമുണ്ട്.

രാഷ്ട്രീയമായി, സംസ്ഥാനത്തെ ജനസംഖ്യയുടെ 27.01% (2011 സെൻസസ്) അടങ്ങുന്ന മുസ്ലീങ്ങൾ തൃണമൂലിനെ വൻതോതിൽ പിന്തുണച്ചിട്ടുണ്ട്. 2021 ലെ നിയമസഭാ തെരഞ്ഞെടുപ്പിനെ ശക്തമായ ഹിന്ദുത്വ പിച്ചിൽ, സി‌എ‌എ നടപ്പിലാക്കുമെന്നും “ഒരു കോടി നുഴഞ്ഞുകയറ്റക്കാരെ ബംഗാൾ ഉൾക്കടലിലേക്ക് എറിയുമെന്നും” വാഗ്ദാനത്തോടെയാണ് ബിജെപി പോരാടിയത്. മുസ്ലീം വോട്ടർമാർ തൃണമൂലിന് പിന്നിൽ തങ്ങളുടെ ഭാരം എറിഞ്ഞു.

പതിറ്റാണ്ടുകളായി, ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾ ഇടതുമുന്നണിക്ക് വോട്ട് ചെയ്തു, എന്നാൽ 2006-ൽ സച്ചാർ കമ്മറ്റി ശുപാർശകൾ ചൂണ്ടിക്കാണിച്ചതോടെ ഒരു മാറ്റം ആരംഭിച്ചു, ആശങ്കാജനകമായ കുറഞ്ഞ എണ്ണം മുസ്ലീങ്ങൾ സർക്കാർ ജോലി ചെയ്യുന്നുവെന്നും അവർ പശ്ചിമ ബംഗാളിൽ ഉന്നത വിദ്യാഭ്യാസത്തിൽ കണ്ടെത്താനാകുമെന്നും. കണ്ടെത്തലുകൾ പുതിയതല്ലെന്നും ഈ യാഥാർത്ഥ്യങ്ങൾ എല്ലായ്‌പ്പോഴും അറിയാമെന്നും എന്നാൽ സ്ഥിതി മാറുമെന്ന അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഉറപ്പ് ഫലിച്ചില്ലെന്നും അന്നത്തെ മുഖ്യമന്ത്രി ബുദ്ധദേവ് ഭട്ടാചാര്യ പറഞ്ഞു. മുസ്ലീങ്ങൾ തൃണമൂലിനോട് കൂറ് മാറിയെന്ന് പേര് വെളിപ്പെടുത്താൻ ആഗ്രഹിക്കാത്ത ഒരു മുസ്ലീം നേതാവ് പറഞ്ഞു. എന്നിരുന്നാലും, ഏകദേശം 15 വർഷങ്ങൾക്ക് ശേഷം, സാമൂഹികവും സാമ്പത്തികവുമായ ശാക്തീകരണത്തെക്കുറിച്ചുള്ള ചോദ്യത്തിൽ മുസ്ലീങ്ങൾക്കിടയിൽ വർദ്ധിച്ചുവരുന്ന അസ്വസ്ഥത കാണപ്പെടുന്നു.

മുർഷിദാബാദ് ജില്ലയിൽ നിരവധി വിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനങ്ങൾ നടത്തുന്ന റിട്ടയേർഡ് അഡീഷണൽ ഡയറക്ടർ ജനറൽ ഓഫ് പോലീസ് നസ്രുൾ ഇസ്ലാം, മുസ്ലീങ്ങളുടെ സാമൂഹിക സാമ്പത്തിക സ്ഥിതി മോശമായിരിക്കുകയാണെന്ന് വാദിച്ചു. “ഇടതുമുന്നണിയുടെ ഭരണകാലത്തെ അപേക്ഷിച്ച് സംസ്ഥാന സർക്കാർ ജോലികളിൽ ഇപ്പോൾ മുസ്‌ലിംകൾ കുറവാണ്,” അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു, സംസ്ഥാന നിയമസഭയിൽ സമുദായത്തിന് ആനുപാതിക പ്രാതിനിധ്യം പോലുമില്ലെന്ന് അദ്ദേഹം ചൂണ്ടിക്കാട്ടി. 2021ലെ തെരഞ്ഞെടുപ്പിന് ശേഷം 294 അംഗ നിയമസഭയിൽ 42 മുസ്ലീം എംഎൽഎമാർ മാത്രമാണുള്ളത്.

'പശ്ചിമ ബംഗാളിലെ മുസ്‌ലിംകളുടെ ജീവിത യാഥാർത്ഥ്യം' എന്ന തലക്കെട്ടിൽ 2016-ൽ നോബൽ സമ്മാന ജേതാവ് അമർത്യ സെൻ ഒരു റിപ്പോർട്ട് പുറത്തിറക്കുമ്പോൾ, "സംസ്ഥാനത്തെ ദരിദ്രരിൽ വലിയൊരു വിഭാഗം മുസ്ലീങ്ങളാണ്" എന്ന് പറഞ്ഞിരുന്നു. പ്രൊഫസർ സെന്നിന്റെ പ്രതിചി ഇന്ത്യ ട്രസ്റ്റുമായി സഹകരിച്ച് അസോസിയേഷൻ എസ്എൻഎപിയും ഗൈഡൻസ് ഗിൽഡും നടത്തിയ റിപ്പോർട്ട് സാക്ഷരരായ മുസ്ലീങ്ങളിൽ 2.7% മാത്രമേ ബിരുദമോ അതിൽ കൂടുതലോ ബിരുദം നേടിയിട്ടുള്ളൂവെന്ന് ചൂണ്ടിക്കാട്ടിയിരുന്നു. ദേശീയ ശരാശരിയായ 28% ൽ നിന്ന് 17% മുസ്ലീങ്ങൾ മാത്രമാണ് നഗരങ്ങളിൽ താമസിക്കുന്നത്.

വിയോജിപ്പുള്ളവരുമായി ഇടപെടുന്നു

സ്ഥാപിത അധികാര ഘടനകളെ ചോദ്യം ചെയ്യുന്ന ഏതൊരാളും എങ്ങനെ മുഖം വീർപ്പിച്ചു, കണ്ണുവെച്ച്, ഗ്രാമീണ ഉൾപ്രദേശങ്ങളിൽ പോലും ആക്രമിക്കപ്പെടുന്നു എന്നതും അനീഷിന്റെ മരണം എടുത്തുകാണിക്കുന്നു. 2011 മുതൽ 2021 വരെ അംതയെ പ്രതിനിധീകരിച്ച കോൺഗ്രസ് എംഎൽഎ അസിത് മിത്ര, 2021 ലെ നിയമസഭാ തിരഞ്ഞെടുപ്പിന് ദിവസങ്ങൾക്ക് ശേഷം അനീഷ് തന്റെ ഗ്രാമത്തിൽ സംഘടിപ്പിക്കാൻ ആഗ്രഹിക്കുന്ന രക്തദാന ക്യാമ്പിൽ 'മുഖ്യാതിഥി'യാകാൻ അഭ്യർത്ഥിച്ച് തന്നെ സമീപിച്ചതായി പറഞ്ഞു. "ഏതാനും ആഴ്‌ചകൾക്ക് ശേഷം, പ്രാദേശിക നേതാക്കൾ തന്റെ പദ്ധതികളെ എതിർത്തതിനാൽ തനിക്ക് പരിപാടി സംഘടിപ്പിക്കാൻ കഴിയില്ലെന്ന് അനീഷ് എന്നോട് പറഞ്ഞു," മിത്ര പറഞ്ഞു. അനീഷിന്റെ മൃതദേഹം പുറത്തെടുക്കുമ്പോൾ അവിടെയുണ്ടായിരുന്ന ഒരേയൊരു രാഷ്ട്രീയക്കാരനായ മുതിർന്ന കോൺഗ്രസ് നേതാവ് പറഞ്ഞു, പ്രാദേശിക തൃണമൂൽ നേതൃത്വത്തിലെ ഒരു വിഭാഗം അനിഷിന്റെ ജനപ്രീതിയിൽ അസ്വസ്ഥരായിരുന്നു.

വിയോജിപ്പുകളെ എങ്ങനെ കൈകാര്യം ചെയ്യുന്നുവെന്ന് വ്യക്തമാക്കാൻ, ഇസ്ലാം മുർഷിദാബാദിൽ നിന്നുള്ള ഒരു സംഭവം ഉദ്ധരിച്ചു. 2020 ജനുവരി 20 ന്, സി‌എ‌എയ്‌ക്കെതിരെ പ്രതിഷേധം സംഘടിപ്പിച്ച നാട്ടുകാർക്ക് നേരെ വെടിയുതിർക്കുകയും രണ്ട് പേർക്ക് ജീവൻ നഷ്ടപ്പെടുകയും ചെയ്തു. "സി‌എ‌എയ്‌ക്കെതിരായ ഏത് പ്രതിഷേധവും സംഘടിപ്പിക്കുന്നതിന് ഭരണകക്ഷിക്ക് പൂർണ്ണമായ അവകാശമുണ്ടെന്നും ഭരണകക്ഷിയെ കുരുക്കിൽ നിർത്താതെ പ്രതിഷേധങ്ങൾ സംഘടിപ്പിക്കുന്നവർ അവരെ അധികാരത്തിൽ നിന്ന് പുറത്താക്കാൻ ശ്രമിക്കുന്നതുപോലെയാണ്," അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു.

ഇന്ത്യ-ബംഗ്ലാദേശ് അതിർത്തിയിലെ മനുഷ്യാവകാശ ലംഘനങ്ങൾ ഉയർത്തിക്കാട്ടുന്നതിൽ അറിയപ്പെടുന്ന മനുഷ്യാവകാശ പ്രവർത്തക കിരിറ്റി റോയിയും അനീഷിന്റെ കുടുംബത്തെ സന്ദർശിച്ചു. റോയിയും അദ്ദേഹത്തിന്റെ സംഘടനയായ MASUM ഉം ഒരു വസ്തുതാന്വേഷണ ദൗത്യം നടത്തി. അനീഷിന്റെ ഭാര്യാസഹോദരി നാട്ടുകാരിൽ നിന്ന് ഭീഷണിപ്പെടുത്തിയെന്നും തൃണമൂൽ ബൂത്ത് പ്രസിഡന്റിനും മൂത്തമകനുമെതിരെ നടപടിയെടുക്കണമെന്നും അവർ ആവശ്യപ്പെട്ടു. 2021 മെയ് 24 ന്, രക്തദാന ക്യാമ്പ് സംഘടിപ്പിക്കാൻ അനുവദിക്കാത്ത പ്രാദേശിക തൃണമൂൽ നേതാക്കൾ തന്റെ വീട് തകർത്തതിനെ തുടർന്ന് അനീഷ് രേഖാമൂലം പോലീസിൽ പരാതി നൽകിയതായി വസ്തുതാന്വേഷണ റിപ്പോർട്ട് ചൂണ്ടിക്കാട്ടി.

തൃണമൂലിലെ ചിലർ അപഹരിച്ചതിന്റെ സ്വന്തം പതിപ്പുകൾ നൽകാൻ തിരക്കുകൂട്ടുന്നു. അംതയിൽ നിന്ന് 150 കിലോമീറ്റർ അകലെയുള്ള കാനിംഗ് ഈസ്റ്റിൽ നിന്നുള്ള എംഎൽഎ സൗക്കത്ത് മൊല്ല പറഞ്ഞു, പോലീസിൽ നിന്ന് രക്ഷപ്പെടാൻ ശ്രമിക്കുന്നതിനിടെ അനീഷ് തന്റെ വീട്ടിൽ നിന്ന് പൈപ്പുകളിൽ നിന്ന് താഴേക്ക് കയറുകയായിരുന്നു. വീടിന് പ്ലാസ്റ്ററില്ല, ഒഴുകുന്ന വെള്ളമില്ല, അനിഷിന് താഴേക്ക് കയറാൻ ഉപയോഗിക്കാവുന്ന പൈപ്പുകൾ ഇല്ലെന്ന് മൊള്ള അറിഞ്ഞില്ല.

15 വർഷം മുമ്പ് കൊൽക്കത്തയിൽ കംപ്യൂട്ടർ ഗ്രാഫിക്‌സ് അധ്യാപകനായിരുന്ന റിസ്‌വാനുർ റഹ്‌മാൻ എന്ന 30കാരന്റെ മരണത്തിന് സമാനമാണ് അനീഷിന്റെ മരണവും. കൊൽക്കത്തയിലെ അറിയപ്പെടുന്ന വ്യവസായിയുടെ മകളെയാണ് റിസ്വാനൂർ വിവാഹം കഴിച്ചത്. ഭാര്യയുമായി പിരിഞ്ഞില്ലെങ്കിൽ ഗുരുതരമായ പ്രത്യാഘാതങ്ങൾ നേരിടേണ്ടി വരുമെന്ന് റഹ്മാനെ പോലീസ് ഭീഷണിപ്പെടുത്തിയിരുന്നു. 2007 സെപ്റ്റംബറിലെ ഒരു വൈകുന്നേരമാണ് റിസ്വാനൂരിന്റെ മൃതദേഹം റെയിൽവേ ട്രാക്കിൽ കണ്ടെത്തിയത്. അദ്ദേഹത്തിന്റെ മരണം ഇടതുമുന്നണി സർക്കാരിന് നാണക്കേടുണ്ടാക്കി. കൊൽക്കത്തയിലെ ചേരിയിലെ തിൽജല ലെയ്നിൽ അമ്മ കിഷ്വർ ജഹാനൊപ്പമാണ് റിസ്വാനൂർ താമസിച്ചിരുന്നത്. ആ വീട്ടിൽ വെള്ളമില്ലായിരുന്നു, കിഷ്വറിനും തന്റെ മകന് 'ഇൻസാഫ്' വേണം.

അനീഷിന്റെ മരണത്തിന് ദിവസങ്ങൾക്ക് ശേഷം, സുഹൃത്തുക്കളും ബന്ധുക്കളും സിബിഐ അന്വേഷണത്തിന് സമ്മർദ്ദം ചെലുത്താൻ ശ്രമിച്ചപ്പോൾ, റിസ്‌വാനൂരിന്റെ മരണത്തിൽ സിബിഐ അന്വേഷണം ആവശ്യപ്പെട്ട് മമത ബാനർജിയെ കണ്ട 2007 ലെ വീഡിയോ ക്ലിപ്പിംഗ് മാധ്യമങ്ങൾക്ക് കാണിക്കുന്നതിനിടയിൽ, കുടുംബത്തിന് ഒരു ടെലിഫോൺ വന്നു. "ഞാൻ അതിനെക്കുറിച്ച് പത്രങ്ങളിൽ വായിച്ചു. എനിക്ക് വളരെ സങ്കടം തോന്നുന്നു. ദയവായി ക്ഷമയോടെ ഇരിക്കുക,” കിഷ്വാർ ഫോണിൽ പറഞ്ഞു. “നിങ്ങളുടെ മകന് നീതി ലഭിച്ചോ,” സേലം ചോദിച്ചു. “ഞാൻ ഇപ്പോഴും അതിനായി കാത്തിരിക്കുകയാണ്. വിഷയം കോടതിയിലാണ്. എന്നെങ്കിലും നമുക്ക് നീതി ലഭിക്കും. ദയവായി ക്ഷമയോടെയിരിക്കുക, ”അവൾ മറുപടി പറഞ്ഞു.

അന്നത്തെ സംഭവങ്ങൾ പറഞ്ഞപ്പോൾ സേലം കണ്ണടച്ചു. “അവൾക്ക് അവളുടെ മകന് നീതി വേണം, എനിക്കും അത് വേണം,” അവൻ പറഞ്ഞു നിശബ്ദനായി.

The death of Anish Khan and its political  death ofThirteen hours before he died, Anish Khan put out a post on Facebook. It was a photograph of two women on a scooter — the driver wearing a headscarf and the pillion rider holding a small idol of Ganesha. “This is what keeps India together, Please do not kill it for a few votes,” he wrote.

In the early hours of February 19, Anish, a slim 28-year-old MBA graduate from Aliah University in Kolkata, who had recently enrolled for a journalism course at Kalyani University, allegedly fell to his death. From the accounts of his friends and neighbours, and his social media posts, Anish was politically active, a champion of justice, and always brimming with hope. He was popular among the Left students’ unions in Kolkata. He was associated with the Students’ Federation of India in the past, and often led rallies on various issues including the Citizenship (Amendment) Act (CAA). In his village Dakhinkhanpara, in Howrah district, Anish was sought after at every social and community programme for his oratory skills. He never hesitated to air his views on social media. “You are human, I am human too, and the only difference is having a spine!” he had posted less than two weeks before his death.

While West Bengal is no stranger to political violence, Anish’s unnatural demise has sparked massive protests across the State and rattled the Mamata Banerjee-led Trinamool Congress government. Soon after the news broke, students blocked roads at important arterial intersections and broke police barricades. By that evening, they had stopped traffic at the famous Park Circus crossing.

Calling for “immediate identification and punishment of the perpetrators of this heinous crime”, the Communist Party of India (Marxist) tweeted that “a strong critique of the Mamata Banerjee government” had been “killed at his residence”. A Bharatiya Janata Party (BJP) MLA blamed the police for the incident. Mamata Banerjee announced that the State government would conduct an impartial investigation and a Special Investigation Team (SIT) was set up under the Chief Secretary. Reacting to statements about Anish being punished for attacking her government, she claimed that he was one of her own. “I was in touch with Anish,” she said, “and he had helped us during the elections”.

‘Job done, Sir’

Anish’s house in Dakhinkhanpara has been under construction for over five years. It has only a few windows and no railings. The bricks haven’t even received the first plaster of cement. The place from where Anish allegedly fell has a large opening demarcated for a window. Clothes have been hung out to dry. Villagers, journalists and investigators have climbed up the 23 stairs to the second floor nearly every day to look at the spot where the young man last stood. There is nothing to indicate that this is a crime scene, barring a small arrow mark on a brick to point to the spot from where he allegedly fell.

Anish’s father Salem Khan recalled the events of that fateful night. There was a knock on the door a little past midnight. Four persons, who said they were from the Amta police station, forced their way into the house, he said. Three of them were dressed as civic police volunteers and the fourth, a home guard, was dressed in khaki and holding a firearm.
 Anish Khan and its political ripplesThe  ofThe policemen told Salem that there was a police case against Anish. One of them put a gun to Salem’s head, while the other three ran up the stairs. Within minutes, they were back downstairs. “Job done, Sir,” they said briskly, and left. In a cold sweat, Salem rushed up to find his son lying motionless on the ground below in the dark of the night. He picked Anish up and rushed him to a nearby hospital. It was around 1.10 a.m. Just minutes earlier, at 1.03 a.m., Anish had posted on Facebook about a police officer in Shimla being arrested for alleged terror links.

A few hours later, a grief-stricken Salem called the Amta police station and narrated the whole incident. “What shall I do now,” he asked. The voice at the other end said the police had no information about the developments. Where is your son now, they asked. “He is dead,” Salem replied.

A few hours later Salem called up the police again with the same query. This time, he also demanded to know why the police had not visited the crime scene. It takes only 20 minutes to travel from Anish’s house to the police station, but the police arrived at the house only after 9 a.m., almost eight hours after the incident. Salem says the postmortem was conducted at a State-run hospital without the presence of any family member.

Investigation and whispers

Dakhinkhanpara is a bustling village with thatched huts and big ponds, but on February 28, the mood was sombre. After the furore over Anish’s death, the Calcutta High Court had ordered the police to exhume his body for a second postmortem. Salem remained inside the house. Their lawyer Imteaz Ahmed was the one talking. Almost half a dozen policemen stood guard near the entrance of the house. A group of investigators arrived later and sought the father’s permission to exhume the body of his son for a second postmortem.

Anger and curiosity ran high in the neighbourhood as thousands came out of their houses to witness the exhumation. Women stood on every roof in the locality, and men and boys surrounded the graveyard near the Sarada Abdul Taaj Club, just a hundred metres from the house of the Khan family. In the crowd, the watchful eyes of the state assessed the situation as well.

Fariduddin, a teacher at a local madrasa who had gone to watch the proceedings, said, “There is hardly any family in the neighbourhood where men have not migrated for work. For Anish to have completed an MBA from such a neighbourhood is no mean achievement.”

Safique Khan, a 46-year-old zari worker who has shifted to farming, had no doubt that Anish had been killed. This belief was strong in the village. “How could someone come and kill him in such a densely populated neighbourhood,” the residents whispered.

Sk Habibur Rehman, a few years senior to Anish at Aliah University, described his friend as a “pratibaadi (someone who stands up against injustice)”. Anish’s brother Shabir Khan also emphasised this trait. “He was never scared of anyone. I left home at the age of 14 to support the family. Our mother died a few years ago. One of our brothers is in Saudi Arabia. Anish was our hope and we were very proud of him,” he said.
 young student activist, who was  of the Mamata  government, has sparked off massive protests in a State“If the police kill, where will the family go to seek justice,” Habibur asked. In his early thirties, and dressed in a kurta-pyjama and a jacket, he stood out in the crowd. “Of late Anish was associated with the ISF (Indian Secular Front). He had one quality that not many know about: he was very good with announcements and conducting religious jalsas (celebrations),” he says. Hours before his death Anish had participated at a jalsa in his neighbourhood.

Few minutes later, two men in plain clothes approached this reporter. “Sir, what is the name of the AIMIM [All India Majlis-E-Ittehadul Muslimeen] guy you were talking to,” they asked about Habibur. “We saw you the day before yesterday.” After realising that they had approached the wrong person, the men said they are from the District Intelligence Branch of the Police. They apologised and requested that their identity be kept secret before the crowd. The presence of several intelligence officers of the District Police showed how closely the incident is being monitored.

Seeking justice for a justice-seeker

The alleged involvement of the police in the death of a Muslim youth has sparked waves of protests across West Bengal. As soon as the news of Anish’s mysterious death came to light, students of Aliah University hit the streets. The student and youth wings of the CPI(M) launched a massive campaign seeking justice for Anish. #InsaafForAnish has given a fresh momentum to the Left parties which have been holding protests outside Amta police station and in Kolkata for over two weeks. Amid the demonstrations, visitors from different political parties and civil rights organisations have met Salem. There have been a few exceptions too: when Trinamool Minister Pulak Roy tried to visit the father, he faced protests from locals at the village; and the BJP, the principal Opposition party in the State after the 2021 polls, decided against visiting Anish’s home and meeting his family members.

On February 26, the situation turned violent outside the office of the Howrah Rural Superintendent of Police at Panchla. Stones were hurled at the police who had to take shelter inside the office and then use force to disperse the crowd. Democratic Youth Federation of India State Secretary Minakshi Mukherjee and 16 other Left activists were arrested under non-bailable charges, including attempt to murder. As the CPI(M) leadership alleged physical torture on Minakshi, who had contested the Assembly polls against Banerjee in Nandigram, Salem received some unusual visitors on March 3. An elderly couple — Manoj Mukherjee and Parul Mukherjee — identifying themselves as Minakshi’s parents said they wanted to meet Salem after paying a visit to their daughter in prison. Salem promptly signed a mass petition seeking the release of Minakshi and other Left activists.

Banerjee was quick to not only set up a SIT to probe the death, but also call Anish as one of her own. However, Anish’s Facebook page, which can still be accessed easily, shows a number of posts targeting the Chief Minister.

On February 23, two police personnel — home guard Kashinath Bera and civic volunteer Pritam Bhattacharya — were arrested, but Anish’s family is not satisfied with either the arrests or with the SIT carrying out the probe. The arrested personnel said they had been made scapegoats and claimed that they had gone to Anish’s house on the instructions of seniors in the department that is accustomed to political violence. Shiv Sahay  onIt was only when Anish’s family knocked on the doors of the Calcutta High Court demanding a probe by the Central Bureau of Investigation (CBI) that the the police were directed, by the court, to exhume the body for a second postmortem. The court also ordered a forensic examination of Anish’s mobile phone. The West Bengal Police said it would bring the truth to light in 15 days, but failed to keep this promise. The police have been directed to complete the investigation by April 18.

The Muslims of West Bengal

Anish’s death and the aftermath begs one question: In a State where even elected councillors of the ruling party and the Opposition have been shot dead in public, why has the death of a Muslim youth become such an important political and social issue and shaken the government? There might be no simple answers to this question, but it has something to do with the social and political reality of Muslims in West Bengal.

Politically, the Muslims, comprising 27.01% of the population in the State (2011 Census), have overwhelmingly supported the Trinamool. The 2021 Assembly polls were fought by the BJP on a strong Hindutva pitch, the promise of implementing the CAA and “throwing one crore infiltrators into the Bay of Bengal”. The Muslim electorate threw its weight behind the Trinamool.

For decades, the minorities voted for the Left Front, but a shift began in 2006, when the Sachar Committee recommendations pointed out that a worryingly low number of Muslims held government jobs and could be found in higher education in West Bengal. The then Chief Minister, Buddhadeb Bhattacharjee, said that the findings were not new and these realities were always known, but his assurances that the situation would change did not work. The Muslims shifted allegiance to the Trinamool, said a Muslim leader who did not want to be named. However, almost 15 years later, there seems to be a growing unease among Muslims on the question of social and economic empowerment.

Nazrul Islam, retired Additional Director General of Police, who runs a number of educational institutions in Murshidabad district, argued that the socioeconomic condition of Muslims has, in fact, worsened. “There are now even fewer Muslims in State government jobs than there were during the Left Front’s rule,” he said, pointing out that the community does not even have proportional representation in the State Assembly. After the 2021 polls, there are only 42 Muslim MLAs in a House of 294.

While releasing a report titled ‘Living Reality of Muslims in West Bengal’, in 2016, Nobel Laureate Amartya Sen had said Muslims “constitute a very large proportion of the poor in the State”. The report, by Association SNAP and Guidance Guild, in association with Professor Sen’s Pratichi India Trust, had pointed out that among literate Muslims, only 2.7% hold a graduate degree or more. Only 17% of Muslims in the State live in urban settlements against the national average of 28%.

Dealing with dissenters

Anish’s death also highlights how anyone questioning established power structures is frowned upon, kept an eye on, and even attacked in the rural hinterlands. Asit Mitra, Congress MLA who had represented Amta from 2011 to 2021, said Anish had approached him days after the 2021 Assembly polls requesting him to be the ‘chief guest’ at a blood donation camp that he wanted to organise in his village. “A few weeks later, Anish told me that local leaders opposed his plans and he could not organise the event,” Mitra said. The elderly Congress leader, who was the only politician to be present when Anish’s body was being exhumed, said a section of the local Trinamool leadership had been getting jittery over Anish’s popularity.

To illustrate how dissent is dealt with, Islam cited an incident from Murshidabad. On January 20, 2020, locals who had organised protests against the CAA were fired upon and two people lost their lives. “It was as if the ruling party has the sole right over organising any protests against the CAA and those organising protests without keeping the ruling party in the loop are trying to remove them from power,” he said.

Kirity Roy, a human rights activist known for highlighting human rights violations along the India-Bangladesh border, also visited Anish’s family. Roy and his organisation MASUM conducted a fact-finding mission. They said that Anish’s sister-in-law had alleged threats from locals and demanded action against the Trinamool booth president and his elder son. The fact-finding report pointed out that on May 24, 2021, Anish had lodged a written police complaint after his house had been vandalised by local Trinamool leaders who did not allow him to organise a blood donation camp.

Some in the Trinamool have rushed to give their own versions of what trasnpired. Saukat Mollah, MLA from Canning East, almost 150 km away from Amta, said Anish was climbing down the pipes from his house while trying to escape the police and fell down. Mollah did not seem to know that the house has no plaster, no running water and no pipes which Anish could have used to climb down. the incident and its aftermath, which has      The  of a young student activist, who was critical of the Anish’s death is shockingly similar to the death of Rizwanur Rehman, a 30-year-old computer graphics teacher in Kolkata, 15 years ago. Rizwanur had married the daughter of a well-known Kolkata industrialist. The police had allegedly threatened Rahman of dire consequences if he did not separate from his wife. On a September evening in 2007, Rizwanur’s body was found on the railway tracks. His death embarrassed the Left Front government. Rizwanur had lived with his mother Kishwar Jahan at Tiljala lane in a Kolkata slum. That house had no running water and Kishwar, too, wanted ‘insaaf’ for her son.

Days after Anish’s death, when friends and relatives tried to press for a CBI probe, while showing a video clipping of 2007 to the media in which Mamata Banerjee was seen demanding a CBI probe into Rizwanur’s death, the family received a telephone call. “I read about it in the papers. I feel very sad. Please be patient,” Kishwar said over the phone. “Did your son get justice,” Salem asked. “I am still waiting for it. The matter is in court. Some day we will get justice. Please be patient,” she replied.

As he narrated the events of that day, Salem closed his eyes. “She wants justice for her son and I want the same,” he said and turned silent.

 Banerjee government, has sparked off massive protests in a State that is accustomed to political violence. Shiv Sahay Singh reports on the incident and its aftermath, which has rattled the Trinamool Congress government